Adviesrapport Zoeken naar waarheid
De politiek moet bij de grote digitale platforms openheid afdwingen over hoe nieuws en berichtgeving wordt beïnvloed. Dat is één van de aanbevelingen van de Raad voor het Openbaar Bestuur in zijn advies ‘Zoeken naar waarheid’ dat donderdag 9 mei 2019 aan minister Ollongren is aangeboden. De minister vroeg de ROB vorig jaar om advies over de invloed die de digitalisering heeft op het functioneren van onze democratie.
Minister Ollongren verzocht de Raad om de kansen en gevaren van digitalisering te analyseren en een handelingsperspectief te bieden. De Raad heeft daarbij gekozen voor de focus op waarheidsvinding, omdat dit proces een belangrijke rol speelt bij het bepalen, bekritiseren en bijsturen van de koers van beleid.
Voor de democratie is het cruciaal dat iedereen naar waarheid kan blijven zoeken. Denk aan politici die elkaar op feiten bevragen, wetenschappers die feiten onderzoeken en journalisten die feiten onthullen. Aan dit proces geeft digitalisering mede richting en het kan zowel een belofte zijn als een bedreiging.
Digitalisering ziet men echter steeds vaker als een bedreiging voor de democratie. Nepnieuws, filter bubbels en manipulatie komen de democratie niet ten goede. Zo kan digitalisering waarheidsvinding – een proces om waarheid te achterhalen – onder druk zetten. De Raad voor het Openbaar Bestuur roept daarom de regering en Staten-Generaal op tegenmachten te organiseren, bijvoorbeeld door transparantie af te dwingen over de manier van beïnvloeding op digitale platforms. Het is één van de vijf strategieën voor het waarborgen van waarheidsvinding die wordt besproken in het advies ‘Zoeken naar waarheid’.
Drie digitale beproevingen
In zijn advies benoemt de Raad drie digitale beproevingen:
- Desinformatie: een vrees is dat door digitalisering desinformatie sneller vervaardigd en (gericht) verspreid kan worden. Denk aan nepnieuws, complottheorieën en propaganda.
- Desintegratie: een risico is dat door digitalisering parallelle werelden ontstaan die niet meer met elkaar kunnen worden verbonden, bijvoorbeeld door filter bubbels, echokamers en digitale schandpalen.
- Despotisme: een gevaar is dat burgers door digitalisering makkelijker beïnvloed kunnen worden zonder dat zij dit door hebben, zoals bij (heimelijke) microtargeting door bedrijven of (buitenlandse) politici.
Belofte
Hoewel deze beproevingen worden gezien als een bedreiging voor de democratie, betoogt de Raad dat er tevens een belofte in schuilt. Een democratie die deze beproevingen weet te doorstaan, wordt sterker. Denk aan burgers die kritisch blijven, er ondanks verschillen samen uitkomen en indien nodig de macht weerspreken. Voorwaarde is wel dat processen van waarheidsvinding in de democratie worden gewaarborgd. Deze waarborging beschouwt de Raad als de gulden middenweg voor regering en Staten-Generaal tussen enerzijds ‘laisser-faire’ en anderzijds ‘arbiter of truth’. Voor de waarborging van waarheidsvinding benoemt de Raad vijf strategieën:
- Vergroot het vertrouwen in instituties voor waarheidsvinding door zelf het goede voorbeeld te geven
- Maak burgers weerbaar tegen desinformatie door kritisch burgerschap te stimuleren
- Voorkom desintegratie door met anderen te bouwen aan platforms voor democratische gedachtewisseling
- Bestrijd despotisme door tegenmachten te organiseren
- Doorbreek waarheidsschroom door het gesprek over waarheid te blijven voeren
Waarheid
Spreken over of zoeken naar waarheid is niet hetzelfde als de waarheid in pacht (menen te) hebben. Het gaat de Raad in dit advies dan ook niet om het product van waarheidsvinding – waarheid – maar om het proces: zoeken naar waarheid.
Soms lijkt de waarheid makkelijk te vinden.
Vaak is het echter wat lastiger.
Aan een waarheid kleven namelijk vooronderstellingen.
De werkelijkheid kan niet altijd direct worden waargenomen.
En de werkelijkheid kan in de loop der tijd veranderen.
Het vormen van gedeelde beelden van de werkelijkheid is echter van groot belang.
Bijvoorbeeld wanneer het gaat over een maatschappelijk thema.
Of over een complex wetenschappelijk thema.
De manier waarop wij zoeken naar waarheid beïnvloedt ook onze democratie.
Toen we het internet tot onze beschikking kregen waren de verwachtingen hoog gespannen.
Digitalisering zorgde ervoor dat informatie sneller, beter en goedkoper beschikbaar werd;
Dat we alles en iedereen met elkaar konden verbinden;
En dat we kunnen sturen met data.
Maar al gauw bleek dat digitalisering ook grote uitdagingen met zich mee brengt.
We onderscheiden drie beproevingen:
1: Desinformatie
Niet alleen kan iedereen informatie verzamelen, verwerken en verspreiden, maar het is ook makkelijk om desinformatie te verspreiden.
2: Desintegratie
Gedeelde beelden van de werkelijkheid kunnen uit elkaar vallen omdat we vanuit verschillende bronnen onze informatie halen.
Algoritmes kunnen dit nog verder versterken.
3: Despotisme
Deze algoritmes zijn vaak in handen van enkele enorme tech-giganten. Wat kan leiden tot machtsmisbruik.
Met hun data kunnen zij, of mensen die hun betalen, waarheidsvinding op microniveau proberen te beïnvloeden of zelfs manipuleren.
Digitalisering is niet alleen een bedreiging voor waarheidsvinding in onze democratie.
Maar het vereist wel waarborging.
Als we in het digitale tijdperk waarheidsvinding op de juiste manier weten te waarborgen, kan dit de democratie zelfs versterken.
De regering en Staten-Generaal kunnen hier aan bijdragen met behulp van vijf strategieën:
- De regering en Staten-Generaal moeten het goede voorbeeld geven:
- Door zich toetstbaar op te stellen.
- Tegenspraak te waarderen en te investeren in de eigen waarheidsvinding. - Zij kunnen kritisch burgerschap stimuleren:
- Door te investeren in digitale en democratische vaardigheden.
- Prudent voorlichtingscampagnes in te zetten.
- En factchecking door media en wetenschap te faciliteren. - Zij kunnen met andere partijen plekken creëren waar mensen met elkaar in contact komen en van gedachten kunnen wisselen.
- Door met commerciële platforms in gesprek te gaan over de invloed van het ontwerp van platforms op waarheidsvinding.
- Zelf platforms rondom bepaalde beleidsonderwerpen te bouwen.
- En traditionele plekken van gedachtewisseling te herwaarderen. - Zij kunnen tegenmacht en checks and balances organiseren tegenover partijen die datastromen beheersen.
- Door transparantie van beïnvloeding af te dwingen.
- Door gebruikers zelf te laten beschikken over hun data.
- En machtsmisbruik aan te pakken met wetten en financiële prikkels. - En zij kunnen het gesprek over waarheid blijven voeren door:
- Onderzoek te laten doen in de Nederlandse en Europese context;
- Te experimenteren met publieke platforms;
- En samenwerking te zoeken met de EU.
Het voornaamste pleidooi is echter te blijven zoeken naar waarheid. Zoekt u met ons mee?
Podcast
In deze podcast over het advies 'Zoeken naar waarheid' kunt u luisteren naar:
- De reactie van minister Ollongren op het advies
- 01:35-05:15 ROB-raadslid Katrien Termeer over de totstandkoming van het advies
- 05:42-13:25 ROB-adviseurs Bart Leurs en Jasper Zuure over het ideaal van waarheidsvinding
- 15:20-23:50 ROB-adviseurs Bart Leurs en Jasper Zuure over desinformatie, desintegratie en despotisme
- 24:15-30:20 ROB-raadslid Katrien Termeer over de waarborging van waarheidsvinding in de democratie in het digitale tijdperk
Podcast Zoeken naar waarheid
In de media
Digitale platforms hebben positieve economische impact, Telecompaper, 23 januari 2020
Zoeken naar waarheid, over waarheidsvinding in de democratie in het digitale tijdperk, Overheidsdocumentatie, december 2019
Nepnieuws kan democratie bedreigen, Binnenlands Bestuur, 9 mei 2019
Iedereen moet online naar waarheid kunnen zoeken, BNR - geluidsfragment 00:10-00:46, 9 mei 2019
”Dwing sociale media om open te zijn”, Reformatorisch Dagblad, 9 mei 2019
‘Dwing Facebook/Twitter openheid te geven over algoritmes’, The Post Online, 9 mei 2019