Komt een gemeente bij de dokter…

Weblogbericht | 30-06-2020 | Gerber van Nijendaal en Bart Leurs

Niet alle twaalf dokters - de provincies - zullen op basis van deze klachten de patiënt - de gemeente - met ziekteverlof sturen, oftewel onder preventief toezicht stellen. Het zijn daarmee geen slechte dokters. De arts weegt ook zaken mee als leeftijd en gezinssituatie. Verder zal hij inschatten in hoeverre de patiënt in staat is om zijn leefstijl te veranderen, enz. Kortom: de financiële positie van de Nederlandse gemeente is te kenschetsen als hopeloos maar niet ernstig.

De financiële positie van de gemeente is moeilijk te vatten in een cijfer op enig moment, het al dan niet sluitend zijn van de begroting of rekening. Het is ook raadzaam te kijken naar de resultaten over de voorgaande jaren, de ontwikkeling van de schuldpositie, of de gemeente nog beschikt over een onbenutte belastingcapaciteit, enz. Maar eigenlijk moet je ook kijken naar het voorzieningenniveau; is de gemeente in staat haar burgers een aanvaardbaar voorzieningenniveau te bieden, hoe ligt de openbare ruimte erbij?

Paradoxale signalen?

Ondanks grote alarmistische verhalen over gemeentelijke tekorten lijken die in de praktijk mee te vallen. Er is maar één artikel 12-gemeente. Ook staan er maar acht gemeenten om financiële redenen onder preventief toezicht. Al blijken provincies in de praktijk vaak tussenvormen te hanteren van verscherpt repressief toezicht. Tegelijkertijd presenteerde 80% van de gemeenten in 2019 een begrotingstekort. Het rekeningsresultaat over 2019, blijkt dan weer enigszins mee te vallen. Grosso modo worden de tekorten op het sociaal domein gecompenseerd door gunstige resultaten op de grondexploitatie. Daarbij zij opgemerkt dat deze relatief gunstige rekeningresultaten vaak gehaald werden door ingrijpende bezuinigingen of uitstel van investeringen. Dit heeft zijn weerslag op de kwaliteit van het voorzieningenniveau. Maar dat zie je dan weer niet in de kille cijfers.

Gemeenten kijken naar de uitgavenkant, het Rijk naar de inkomstenkant

Gemeenten klagen dat het Rijk hen taken ‘opdringt’, maar ze hebben zelf gevraagd om zorgtaken naar hen over te hevelen. Bij het Klimaatakkoord hebben ze samen met provincies en waterschappen een aanbod gedaan om 28 miljard per jaar te investeren.

Het Rijk heeft met graagte de handschoen opgepakt om daarmee de eigen financiën in het gareel te krijgen. Gemeenten vinden nu dat ze niet genoeg geld krijgen voor al hun taken – met name jeugdzorg en de verduurzaming. Het Rijk vindt daarentegen dat gemeenten met de nieuwe accressystematiek ruim meedelen uit de overheidsruif. Ondanks de grote schommelingen zijn de uitkomsten onder aan de streep in overeenstemming met de verwachting. Bovendien worden ze – althans tot 1 juni – ruimhartig gecompenseerd voor kosten van de Coronacrisis. Oftewel: gemeenten kijken naar de uitgavenkant, het Rijk naar de inkomstenkant. Vanuit die eerste positie is het glas halfleeg, vanuit de tweede optiek halfvol.

Het Rijk erkent soms wel dat gemeenten een probleem hebben. Het komt dan met tijdelijk extra middelen: een Fonds tekort gemeenten of (tijdelijk) extra geld voor de jeugdzorg, het stelt een onderzoek in naar de effecten van het Wmo abonnementstarief en dergelijke.

Gemeenten raken overbelast

Het onderliggende probleem wordt miskend – en dus niet opgelost. En dat is dat gemeenten overbelast raken door de hoeveelheid taken in combinatie met aanvullende eisen. Die combinatie is op de lange termijn schadelijk. Het is als de werknemer die de regie over zijn werk kwijt raakt door een groeiende werklast in minder beschikbare tijd. Dit leidt tot onvrede en ondergraaft de duurzame inzetbaarheid.

Veel van de onmin is te verklaren door de gewekte verwachting van 'gelijkwaardigheid' die in de praktijk niet reëel lijkt te zijn. Het Rijk bepaalt de wetten, de inrichting, de beleidsvrijheid van gemeenten en hoeveel geld ze daarvoor krijgen.

Gemeenten zijn niet alleen afhankelijk van het Rijk, maar ook andersom: voor het aanpakken van belangrijke maatschappelijke opgaven zijn gemeenten nodig; zij staan dichter bij de burger, kennen de lokale situatie beter en kunnen daardoor slagvaardig optreden.

Er zal daarom een meer structurele oplossing moeten komen. Anders lopen we op termijn het risico die meerwaarde van het lokaal bestuur te ondermijnen.

Noot

Blogs op Raadopenbaarbestuur.nl zijn op persoonlijke titel. Het blog geeft niet per se de mening weer van de Raad.